Εργασία στα χαρακώματα: η οικολογική ενσυναίσθηση (Work That Reconnects) στο πλαίσιο υποδοχής προσφύγων στην Ελλάδα

από την Τίνα Λυγδοπούλου

Υποδοχή προσφύγων, ανθρωπιστικό πεδίο & τραύμα

Αντί υποστήριξης, το πλαίσιο προσέφερε απανθρωποποίηση και διαιώνιση του τραύματος, αλλά και περαιτέρω έκθεση σε αυτό.

Την προηγούμενη χρονιά εργάστηκα για σύντομο χρονικό διάστημα ως διευθύνουσα ενός προγράμματος παιδικής προστασίας για μια μεγάλη ανθρωπιστική οργάνωση, που δραστηριοποιούνταν σε έναν από τους πιο εκτεταμένους χώρους υποδοχής προσφύγων στην Ελλάδα. Επρόκειτο για ένα χώρο δίχως τρεχούμενο νερό, εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες από τη θάλασσα (μπρος και πίσω), με σκηνές στημένες πάνω σε πέτρες και γυμνή γη, ενώ ο μοναδικός δημόσιος χώρος αποτελούνταν από μια χούφτα σκηνές μη κυβερνητικών οργανώσεων και χωματόδρομους για τα οχήματα των οργανώσεων και της αστυνομίας, αλλά και τις μπουλντόζες. Ένας τόπος συνώνυμο της απελπισίας, όπου οι πρόσφυγες διέθεταν περιορισμένη πρόσβαση τόσο σε φαγητό και νερό, αλλά και σε επαρκείς υπηρεσίες υγείας, εγκαταστάσεις υγιεινής, παραμένοντας εκτεθειμένοι στην κακομεταχείριση και κακοποίηση εντός και εκτός του χώρου υποδοχής. Αντί υποστήριξης, το πλαίσιο προσέφερε απανθρωποποίηση και διαιώνιση του τραύματος, αλλά και περαιτέρω έκθεση σε αυτό.

Καθώς εργαζόμουν εντατικά εκείνη την περίοδο, ανησυχούσα για το προσωπικό, το οποίο παρουσίαζε συμπτώματα εκδαπάνισης μιλώντας ανοιχτά για την κατάστασή του. Ήταν μια ομάδα 20 ανθρώπων, αποτελούμενη από κοινωνικές λειτουργούς, ψυχολόγους και διερμηνείς. Οι τελευταίοι είχαν αποκτήσει καθεστώς πρόσφυγα πρόσφατα κι έτσι βρίσκονταν ακόμα ανάμεσα σε δυο πραγματικότητες – των στρατοπέδων και της “κανονικής” ζωής. Όλα τα μέλη του προσωπικού ήταν εκτεθειμένα σε πρωτογενές και δευτερογενές τραύμα (ή και στα δύο) και άρα η κύρια ανησυχία μου αφορούσε το πως θα κατάφερνα να υπηρετήσω τις ανάγκες τους με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο. Έχοντας ξεκινήσει να εργάζομαι για το συγκεκριμένο οργανισμό μόλις ένα μήνα νωρίτερα, αποφάσισα να εστιάσω στο δευτερογενές τραύμα επιλέγοντας τη μεθοδολογία της οικολογικής ενσυναίσθησης (Work that Reconnects) ως μορφή κλινικής εποπτείας και υποστήριξης.

Εκείνη την περίοδο αναρωτιόμουν κατά πόσο θα αφορούσε έστω κι ελάχιστα το πεδίο των ανθρωπιστικών οργανώσεων. Αποφάσισα ότι ήταν σχετικό. Το να ονειρεύεσαι τον κόσμο να υπάρξει ή το να σε ονειρεύεται ο  κόσμος να υπάρξεις αποτελεί μια παράλληλη διαδικασία. Τα στρατόπεδα προσφύγων αποτελούν εσωτερική, αλλά και εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι, το προσωπικό που εργάζεται στο πλαίσιο αυτό, παρατηρώντας την απελπισία γύρω του σε καθημερινή βάση, με το πέρασμα του χρόνου μετατρέπεται σε τμήμα της απελπισίας αυτής, η οποία αναπαράγει τον εαυτό της. Για την ακρίβεια, μετατρέπεται στα ίδια τα στρατόπεδα, στη γυμνή γη, τις αρχές, τους πρόσφυγες, τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Μετατρέπεται στον τόπο που ηθελημένα ή μη φιλοξενεί τα στρατόπεδα, στη χώρα, τον κόσμο, τους γλάρους που πετούν πάνω από τη θάλασσα με τις σκηνές και τη θάλασσα των κυμάτων. Η κατανόηση της κατάστασης αυτής είναι υψίστης σημασίας.

Η οικολογική ενσυναίσθηση ως προσέγγιση θεωρεί ότι η δυνατότητα διαλόγου με τον πόνο είναι πολύ σημαντική προκειμένου να μπορέσει κανείς να προχωρήσει μπροστά, αλλά τι μπορεί να γίνει όταν το προσωπικό βιώνει ήδη μια επώδυνη πραγματικότητα; Εδώ δεν επρόκειτο “απλώς” για κάτι σχετικό με το αντικείμενο εργασίας τους, αλλά κάτι ευρύτερο: την πολιτική υποδοχής των αιτούντων άσυλο, τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και της Ελλάδας. Οι περιπλεγμένες αυτές πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες υποδοχής εντός της Ελλάδας δεν άφηνε περιθώρια για ελπίδα, ούτε προσέφερε ορατές διαβεβαιώσεις ότι η κατάσταση θα μπορούσε πραγματικά ν’ αλλάξει στο κοντινό μέλλον.

Πρόκειται για πολιτικές που διακρίνονται από αυξανόμενη εχθρικότητα ή χαρακτηρίζονται από πρακτικές που έχουν περιγραφεί ως μορφές “κακόβουλης εγκατάλειψης.” Δείτε για παράδειγμα τις επαναπροωθήσεις που πραγματοποιεί στο Αιγαίο το ελληνικό λιμενικό, αλλά και το ρόλο της FRONTEX (ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φύλαξης Συνόρων και Ακτών – για παράδειγμα: https://ecre.org/frontex-leggeri-out-reportedly-over-olaf-scrutiny-as-new-investigation-points-to-cover-up-of-pushbacks-coast-guard-agency-is-arming-up-switzerland-sees-protests-ahead-of-referendu/) ή τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων κατά μήκος των συνόρων των διαφορετικών κρατών. Η έννοια του τραύματος είναι πανταχού παρούσα και άρα το να είμαστε σε θέση να το αναγνωρίσουμε και να το επεξεργαστούμε, επιτρέποντας παράλληλα στους εαυτούς μας να δουν την ευρύτερη εικόνα, θα μας έδινε ίσως τη δυνατότητα να μετακινηθούμε πέραν της απελπισίας που γεννούσαν οι συνθήκες στο πεδίο. Προκειμένου να συνεργαστούμε, γνώριζα καλά ότι θα έπρεπε να είμαι πολύ προσεκτική, ώστε να μην πυροδοτήσω κάποιο τραυματικό περιστατικό ή να μην κινηθώ γρηγορότερα απ’ όσο θα άντεχε η ομάδα, λαμβάνοντας την ίδια στιγμή υπ’ όψη μου ότι τα μέλη της είχαν πρόσβαση σε διαφορετικά προνόμια βάσει κοινωνικής τάξης, “φυλής”, φύλου, ρόλου εντός του οργανισμού, εμπειρίας και εντοπιότητας ή ψυχολογικής και πνευματικής ισχύος. Χρειαζόταν να προχωρήσω μ’ ευαισθησία.

Ένταξη εναλλακτικών μεθοδολογιών εντός του ανθρωπιστικού πεδίου

Κάτι που αμέλησα να λάβω υπ’ όψη αφορούσε τις πολιτικές εντός του οργανισμού, καθώς και τις υποκείμενες πραγματικότητες που διαμορφώνουν τις συνθήκες εργασίας των μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) εν γένει. Σχεδόν όλες οι ανθρωπιστικές ΜΚΟ, ιδιαίτερα όσες δραστηριοποιούνται στη διεθνή σκηνή, δίνουν προτεραιότητα στην τυποποίηση του έργου τους και προσδοκούν το ίδιο από τους μικρότερους φορείς που χρηματοδοτούν. Στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν την ποιότητα, εστιάζουν στην ποσότητα, γεγονός παράδοξο. Κι ενώ οι μεγάλες ΜΚΟ – εθνικής και διεθνούς εμβέλειας – προσφέρουν πληθώρα σεμιναρίων, τα περισσότερα παρουσιάζουν μονολογικό χαρακτήρα και ως επί τω πλείστον αξιοποιούν ως εκπαιδευτική μέθοδο την προβολή διαφανειών. Με τον τρόπο αυτό, το περιεχόμενο περιορίζεται κυρίως σε γενικολόγες εισαγωγές ευρύτερων θεμάτων και υπό την οπτική συνήθως του κυρίαρχου ρεύματος (δείτε για παράδειγμα συζητήσεις γύρω από τον όρο “σεξ επιβίωσης”), αντί να δίνεται έμφαση στην απόκτηση ουσιαστικών δεξιοτήτων βάσει της προηγούμενης εμπειρίας των συμμετεχόντων ή του τοπικού πλαισίου. Την ίδια στιγμή, προσεγγίσεις αυτού του τύπου σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση ή τις μεθοδολογίες διδασκαλίας δεν αντανακλούν απλώς μια τάση τυποποίησης ή έλλειψη επίγνωσης ως προς την εντοπιότητα κάθε παρέμβασης.

Εξυπηρετούν παράλληλα την εμπέδωση της παθητικής θέσης των εργαζομένων εντός του ανθρωπιστικού τομέα, τόσο κατά τη διεργασία της μάθησης, όσο και της εργασίας. Δίνοντας προτεραιότητα σε πρωτόκολλα και τα λεγόμενα πρότυπα, οι οργανώσεις δεν αφήνουν περιθώρια σε εναλλακτικές προσεγγίσεις και μεθοδολογίες. Η εργασία στο συγκεκριμένο τομέα, συνοδευμένη από μια πληθώρα ακρωνυμίων – κι ανεξαρτήτως προθέσεων – μετατρέπεται σε ζήτημα στατιστικών, όπου βασικό ζήτημα δεν αποτελεί η πραγματική ποιοτική επίδραση κάθε παρέμβασης, αλλά η ικανοποίηση των δωρητών και οι καταγεγραμμένοι αριθμοί  (πόσα χρήματα δαπανήθηκαν και πόσα άτομα “επωφελήθηκαν”).

Ως εκ τούτου, η εργασία εντός του πλαισίου αυτού συχνά προκαλεί συναισθήματα απελπισίας και κατακερματισμού. Υπάρχει φυσικά καλός λόγος για όλη αυτή τη γραφειοκρατεία και – θα τολμούσα να πω – τη στατιστική προσέγγιση της ίδιας της ζωής: πρόκειται για παρεμβάσεις έκτακτης ανάγκης ή όπως αλλιώς μου δήλωσε κάποτε η συντονίστρια πεδίου ενός ευρωπαϊκού ανθρωπιστικού οργανισμού αναγνωρισμένου κύρους “είμαστε σαν ένα στράτευμα και κάθε φορά που δίνεται μια εντολή, θα πρέπει πρέπει ν’ ακολουθείται δίχως περαιτέρω αμφισβητήσεις”. Παρόλα αυτά, οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης δεν θα έπρεπε να αποτελούν δικαιολογία για εσωτερική απραξία ή γραμμικές αντιλήψεις περί ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, αλλά αντιθέτως εναύσματα κινητοποίησης όλων για αυξημένη δημιουργικότητα κι ενσυναίσθηση.

Στο πλαίσιο αυτό, κάθε απόπειρα ένταξης εναλλακτικών προσεγγίσεων εκπαίδευσης με επίκεντρο τις ομαδικές διεργασίες και τις ανθρώπινες σχέσεις, ενδέχεται να αντιμετωπιστεί ως απειλή. Κι αυτή ήταν επίσης και η προσωπική μου εμπειρία. Λίγο μετά την πρώτη εφαρμογή της μεθοδολογίας της οικολογικής ενσυναίσθησης, μου ζητήθηκε να επιστρέψω στις δίωρες συναντήσεις με παράλληλη χρήση διαφανειών (powerpoints), να υπενθυμίζω στα μέλη του προσωπικού τη θέση τους και να κρατώ ακριβείς σημειώσεις για το ποιός είπε τι. Κι ενώ η συζήτηση επιτρεπόταν, το περιεχόμενο των συζητήσεων όφειλε να έχει την έγκριση ή να ορίζεται από την προϊσταμένη.

Τί οφείλει να πράξει λοιπόν κανείς, εάν επιθυμεί να προτείνει στις οργανώσεις του κυρίαρχου ρεύματος εναλλακτικές προσεγγίσεις ως προς την κατανόηση και επεξεργασία του ανθρώπινου (αλλά και του μη ανθρώπινου) πόνου; Υπάρχουν τρεις διαθέσιμες επιλογές:

• Μία είναι η υποστήριξη από κάποιον ανώτερο στην ιεραρχία, ειδικά εάν εργάζεστε στον ίδιο φορέα και δε θα θέλατε να θέσετε σε κίνδυνο τη θέση εργασία σας. Κι όπως θα κάναμε και με την εισαγωγή κάθε νέας μεθοδολογίας, το να μπορεί κανείς να προετοιμάσει το έδαφος είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Όσες από εμάς καλλιεργούν τη γη ή τον κήπο τους, γνωρίζουν καλά ότι η προεργασία του εδάφους προηγείται της σποράς.
• Ένας άλλος τρόπος όταν προτείνει κανείς κάτι νέο είναι μέσα από το ρόλο του ειδήμονα. Από τη θέση δηλαδή του εξωτερικού συνεργάτη που επιλέγεται ακριβώς γι’ αυτό το σκοπό ή την εφαρμογή της συγκεκριμένης προσέγγισης κι έτσι απολαμβάνει την υποστήριξη των σημαντικών εντός του οργανισμού ατόμων (δηλαδή, αυτών με την ανάλογη εξουσία).
• Παρόλα αυτά, ορισμένες φορές ο χρόνος αποτελεί μια άπιαστη πολυτέλεια, ιδίως αν ανησυχείς βαθιά για τις συνεργάτιδές σου και κατά προέκταση τους ανθρώπους που καλείσαι να υπηρετήσεις. Καθώς μ’ αρέσουν οι κήποι, θα ονόμαζα την τακτική αυτή “αντάρτικη κηπουρική”. Κάνεις ό,τι μπορείς με τα μέσα που διαθέτεις κι ελπίζεις για το καλύτερο, καθώς εύχεσαι να έχεις καλό καιρό κι ανθεκτικούς σπόρους.

Όποια επιλογή κι αν προτιμήσει κανείς, θα πρέπει να διασφαλίσει ότι το προσωπικό γνωρίζει τι να περιμένει σε επίπεδο περιεχομένου, ειδικά εάν αλληλεπιδρά κανείς από μια θέση ισχύος. Γνωρίζει το προσωπικό για παράδειγμα τι σημαίνει μια βιωματική προσέγγιση εκπαίδευσης; Και πως το προσκαλείς να συμμετέχει σε μια διαδικασία σαν αυτή; Σε αντίθεση με τα εκπαιδευτικά σεμινάρια όπου οι συμμετέχοντες έχουν επιλέξει να τα παρακολουθήσουν, εάν εισάγεις κάτι διαφορετικό ενώ απολαμβάνεις τα προνόμια μιας υψηλότερης ιεραρχικά θέσης, χρειάζεται συναίνεση. Ουσιαστική συναίνεση.

Εφαρμογή της οικολογικής ενσυναίσθησης & ομαδική διεργασία

Οι έννοιες της συναίνεσης και της εμπιστοσύνης σχετίζονται, αλλά δεν είναι ταυτόσημες. Καθώς ήμουν νέα εργαζόμενη στο φορέα, έπρεπε να επιτρέψω στο προσωπικό να με γνωρίσει και να δοκιμάσει κατά πόσο ήμουν άξια της προσοχής του, αντί να του επιβάλλω την ειδημοσύνη μου. Αυτό σήμαινε για μένα ένα είδος συμβολικού “περιπάτου του θανάτου” – ή αλλιώς “death-walk” – για να χρησιμοποιούσε έναν όρο του Castaneda. Προκειμένου κάτι τέτοιο να είναι εφικτό, ζήτησα από τους συμμετέχοντες να χωριστούν σε υποομάδες και να προετοιμάσουν μια λίστα ερωτημάτων που θα ήθελαν να μου απευθύνουν, προσωπικών ή επαγγελματικών. Οι ερωτήσεις αυτές ήταν ενδεικτικές των προθέσεών τους, αλλά και της σοφίας τους. Κάποιες ήταν άμεσα προσωπικές, άλλες σχετίζονταν με το επαγγελματικό μου υπόβαθρο και εμπειρία, αλλά οι περισσότερες στόχευαν ξεκάθαρα στο να δοκιμάσουν τα όρια επίγνωσης του εαυτού μου και άρα της ισχύος μου, όπως με το ερώτημα “πιστεύεις ότι το πολιτισμικό σου υπόβαθρο και οι προσωπικές σου απόψεις θα μπορούσαν να επηρεάσουν την απόδοσή σου στο πεδίο;” Ή “θα τολμούσεις ποτέ να παραιτηθείς προκειμένου να προστατέψεις τις αξίες σου;”

Από το σημείο αυτό, ξεκινήσαμε να κουβεντιάζουμε και να επεξεργαζόμαστε όσα γνωρίζαμε, αλλά και όσα νιώθαμε. Γνώριζα ότι ο πόνος που εκφραζόταν όφειλε να προσεγγιστεί με ειλικρίνεια, σεβασμό και τρυφερότητα. Γνώριζα επίσης, ότι ο πόνος δύναται να προσφέρει δρόμους διαφυγής από καταστάσεις που φαίνονται τελματωμένες και ανέλπιδες. Προχωρώντας αργά από τη μία άσκηση στην άλλη, παρατηρούσα πως κάθε βήμα μας έφερε πιο κοντά σε μια επίγνωση που εμπεριείχε την αίσθηση της κοινότητας. Κατά τη διάρκεια του σταδίου της ευγνωμοσύνης, οι συμμετέχουσες δήλωσαν “είναι ενδιαφέρον πως η συνειδητότητα μπορεί να αποτελεί μέρος της εργασίας μας και για την ακρίβεια αναπόσπαστο κομμάτι της” ή “η ευγνωμοσύνη σε βγάζει από την έννοια της θυματοποίησης” – επρόκειτο για μια σειρά σημαντικών συνειδητοποιήσεων σε ό,τι αφορά την εργασία τους με πρόσφυγες.

Το να αγγίξουμε τον πόνο δεν ήταν εύκολο. Ακόμα και η απόπειρα να τον κουβεντιάσουμε ήταν αυτή καθαυτή επώδυνη ή όπως ανέφερε κάποιος “αν συνεχίζαμε δεν θα το άντεχα πλέον”. Υπό την έννοια αυτή, η πρόσβαση σε εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης του πόνου στο εδώ και τώρα ήταν ιδιαίτερα σημαντική, λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι το ουσιαστικό δεν είναι να εφαρμόσει κανείς τα πάντα στη διάρκεια μιας συνεδρίας, αλλά το να προσφέρει στην ομάδα αυτό που της χρειάζεται να γνωρίζει εντός μιας δεδομένης στιγμής. Η ένταξη τρόπων καθησυχασμού του σώματος (settling the body) αποτέλεσε την εισαγωγή στην επεργασία του πόνου, καθώς επέτρεπε τη φροντίδα του εαυτού, αλλά και την εμπρόθετο δράση: τί κάνεις όταν νιώθεις να σε ακινητοποιεί ο πόνος, όταν νιώθεις την ανάγκη να φύγεις έξω από το δωμάτιο τρέχοντας; Καθώς τιμούσαμε τον πόνο, αναδύονταν δύσκολες ιστορίες που εμπεριείχαν αφηγήματα αυτοτραυματισμών, το θάνατο, την απώλεια, βιασμούς και βασανιστήρια. Η ευγνωμοσύνη προς τον εαυτό λειτούργησε υποστηρικτικά προς το προσωπικό ώστε να μπορεί να εκτιμήσει το έργο του, ενώ οι πρακτικές καθησυχασμού του σώματος υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικές, ειδικότερα εφόσον οι συνήθεις προσεγγίσεις κλινικής εποπτείας τις περισσότερες φορές δεν εμπεριέχουν την ενσαρκωμένη διάσταση του εαυτού, αλλά αντιθέτως τείνουν να εστιάζουν στις γνωσιακές διαστάσεις της βιωμένης εμπειρίας.

Καθώς προχωρούσαμε στο στάδιο των “τεσσάρων φωνών”, οι συμμετέχοντες μπορούσαν να επιλέξουν μια κατάσταση σχετική με την εργασία τους (συμπεριλαμβανομένου του ευρύτερου κοινωνικού πεδίου και όχι μόνο του στρατοπέδου), καθώς δοκίμαζαν να δώσουν υπόσταση στους διαφορετικούς ρόλους. Προσέθεσα τρία επιπλέον ερωτήματα, προκειμένου η άσκηση να είναι πιο σχετική με τις συνθήκες. Ήταν σ’ εκείνο ακριβώς το στάδιο που έγιναν εμφανείς οι δυσκολίες του πεδίου, καθώς αναστοχαζόμασταν επί της λειτουργίας του ανθρωπιστικού πλαισίου. Παρά  τις λεπτομερείς επεξηγήσεις προς τις συμμετέχουσες, ορισμένες φωνές “εκπαραθυρώνονταν” πεισματικά και με ελάχιστες εξαιρέσεις. Πιο συγκεκριμένα αυτές των μελλοντικών γενεών και των μη ανθρώπινων φωνών. Οι δικαιολογίες που προσφέρθηκαν από τα μέλη της ομάδας συμπεριλαμβάναν: “προβάλλαμε την ανάγκη για πρακτικότητα”, “αντιλαμβανόμαστε ότι η αντίληψή μας είναι περιορισμένη”, “έχουμε χάσει τη μακροπρόθεση κατανόηση του πεδίου”, “νιώθω αποσυνδεδεμένος – το τι κάνω από το ποιός είμαι”.

Έγινε εμφανές πόσο δύσκολο ήταν να φανταστούν Άλλες φωνές, καθώς εργαζόμενοι/ες στο πεδίο παγιδεύονταν εντός των ευρύτερων κοινωνικών διεργασιών. Μία μη ανθρώπινη φωνή ενδέχεται να φαντάζει εντελώς άνευ νοήματος στα μάτια κάποιου που δραστηριοποιείται αποκλειστικά σε δράσεις κοινωνικής δικαιοσύνης ή το μέλλον ίσως να φαίνεται άσχετο όταν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις κατεπείγοντως. Την ίδια στιγμή, κατέστη εμφανές ότι αυτοί οι Άλλοι ίσως να είναι σε θέση να προσέξουν όσα οι οργανώσεις και το προσωπικό τους αδυνατούν να διακρίνουν. Τα παιδιά μπορούν να δουν τα λουλούδια που ανθίζουν ανάμεσα στα μπάζα και σχετίζονται με αυτά ή κρέμονται από την παρουσία τους για λίγη ελπίδα.

Η έννοια της ελπίδας αποτέλεσε κεντρικό ζήτημα. Το προσωπικό συζητούσε πως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις αποτελούν μέρος του συστήματος σε μια καπιταλιστική κοινωνία που δεν επιτρέπει σε συνυπάρχουσες πραγματικότητες να αναδυθούν. Ένιωθαν ότι υποχρεώνονταν να επιλέξουν ανάμεσα σε “αυτό” και “εκείνο”. Αναρωτιόντουσαν εάν όσα κάνουν έχουν το παραμικρό νόημα, δηλώνοντας παράλληλα πως κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν. Παρέμεναν με την επίγνωση ότι “οι ΜΚΟ αποδέχονται το ανεπίτρεπτο” (αποδεχόμενες να λειτουργήσουν εντός του υφιστάμενου συστήματος) κι ένιωθαν αδυναμία. Σε αυτή τη στιγμή απόγνωσης, η μοναδική μη ανθρώπινη φωνή που αναδύθηκε ήταν αυτή μιας μαύρης γάτας. Τί θα είχε να μας πει για όλα αυτά; Μου απάντησαν: “Η γάτα παρακολουθεί. Η γάτα βλέπει τι πραγματικά συμβαίνει. Η γάτα σε αντίθεση με τους ανθρώπους δε διακρίνει διαφορές ανάμεσα στις γάτες. Αυτό είναι το δίδαγμα. Η γάτα είναι απλώς μια γάτα. Η γάτα λέει ‘πεινάω’. Ιστορικά, η μαύρη γάτα συμβόλιζε τη γενική απεργία”. Ολοκληρώσαμε τη συζήτηση αναστοχαζόμενες αυτά τα σχόλια – την ανάγκη για φροντίδα του εαυτού και αλληλεγγύη μέσω ενός κοινού αγώνα.

Με την ολοκλήρωση του εξαώρου, ένα μέλος της ομάδας σχολίασε “νιώθω τελείως χαμένος, όλο αυτό ήταν πολύ βαθύ και δεν έχω συνηθίσει να εργάζομαι με αυτόν τον τρόπο κι έτσι κάποιες φορές αγχωνόμουν, αλλά υποθέτω ότι σταδιακά μπορούμε να μάθουμε να εισερχόμαστε σε αυτές τις καταστάσεις εμβάθυνσης”, “συνέβησαν πολλά θετικά πράγματα που δεν τα περίμενα”. Έδωσαν έμφαση στην ανάγκη να συναντιώνται εκτός του στρατοπέδου με τη φυσική τους υπόσταση αντί της ηλεκτρονικής (λόγω των περιορισμών της περιόδου λόγω κορωνοϊού). Ένιωθαν ασφαλείς και προστατευμένοι, ειδικά καθώς δεν υπήρχε η πίεση του χρόνου και του χώρου. Στο τέλος, ένα μέλος της ομάδας προσέθεσε “ίσως την επόμενη φορά, οι διερμηνείς θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε κάτι από τις δικές μας κουλτούρες”. Το τελευταίο σχόλιο μου έδωσε την αίσθηση ότι η “μειονότητα” (όχι υπό την έννοια των αριθμών, αλλά της πρόσβασης σε κοινωνικά δικαιώματα) έπαιρνε ενεργό θέση στη συνδιαμόρφωση των εκπαιδευτικών συναντήσεων. Αυτή τη στιγμή τη θεώρησα πολύ σημαντική.

Κατά τους μήνες που ακολούθησαν, και ενώ κάθε άλλη δυνατότητα για βιωματική εργασία είχε καταργηθεί ως χρονοβόρα ή άσχετη ως προς το έργο που καλούμασταν να επιτελέσουμε, η οικολογική ενσυναίσθηση εντάχθηκε στα αιτήματα των εργαζομένων προς την εργοδοσία, θεωρώντας ότι θα έπρεπε να αποτελεί ένα από τα δικαιώματά τους.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Deep Times: A Journal of the Work That Reconnects