Τί σχέση έχουν οι μέλισσες με τους ανθρώπους; Για τους παραγωγούς, οι μέλισσες είναι άμεσα συνδεδεμένες με την επιβίωσή τους. Κάποιοι τις σέβονται, άλλοι τις αντιμετωπίζουν σαν άλογα κούρσας. Για τους λάτρεις του μελιού, οι μέλισσες αν και σημαντικές παραμένουν γενικά αόρατες. Η έμφαση δίνεται στο προϊόν και όχι στην ευζωϊα του είδους. Για όσες ασκούν τις βοτανοθεραπευτικές τέχνες, οι μέλισσες θεωρούνται προαγωγοί της θεραπείας, αλλά σπανίως μέλη ενός ευρύτερου δικτύου με χαρακτηριστικά εμπρόθετης δράσης. Για τους καλλιεργητές, οι μέλισσες προσφέρουν γονιμοποίηση των καλλιεργούμενων φυτών και συχνά “αξιοποιούνται” στην παραγωγή βιομηχανικής κλίμακας. Για τις οικολόγους, οι μέλισσες κρατούν ένα από τα κλειδιά τις πλανητικής μας ισορροπίας (και άρα της ίδιας της ανθρώπινης επιβίωσης) στα μικρά φτερά τους. Για κάποιους, οι μέλισσες είναι ένα ακόμα ενοχλητικό έντομο. Όχι τόσο βρωμερό όσο η κατσαρίδα και λιγότερο επικίνδυνο από μια ταραντούλα. Για τους αλλεργικούς βέβαια οι μέλισσες εκπροσωπούν τον κίνδυνο – και δικαιολογημένα ίσως.
Όποια και να είναι η οπτική που υιοθετείται, οι μέλισσες παραμένουν μια οντότητα ξεχωριστή από την ανθρώπινη και μάλιστα προσεγγίζονται αποκλειστικά υπό μια αυστηρά ανθρωποκεντρική οπτική. Πώς θα μπορούσαμε όμως να καταλάβουμε τις μέλισσες υπό την οπτική των μελισσών;
Καταρχήν ίσως θα έπρεπε να επανεξετάσουμε έναν από τους βασικούς διαχωρισμούς του δυτικού πολιτισμού, που θέλουν τη φύση από τη μια μεριά και την κουλτούρα από την άλλη (Descola, 2013), ως δύο παράλληλες τροχιές που σπάνια συναντιούνται ή αλληλοδιαμορφώνονται. Και ας προχωρήσουμε ακόμα παραπέρα: κάποιες πιστεύουν ότι μόνο οι άνθρωποι δημιουργούν πολιτισμό. Αν όμως ο πολιτισμός δεν αποτελεί αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο και αν η φύση αποτελεί μία κατάσταση συνείδησης που υπερβαίνει την εξωρικευμένη έννοια του περιβάλλοντος, είναι δύσκολο να προσεγγίσει κανείς τις μέλισσες υπό την περιορισμένη οπτική του είδους που υπάρχει για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες ή λοιπές (εξίσου ανθρώπινες) νοηματοδοτήσεις.
Χρειάζεται να “μελετήσουμε” ξανά τον κόσμο γύρω μας, να διδαχθούμε από τη σύνδεσή μας μαζί του, προσπαθώντας συνειδητά να τον αντικρύσουμε υπό την οπτική του Άλλου. Οι Moore και Kosut (2013) για παράδειγμα, αναφέρονται στη σημασία της ενδοειδισμικής ενσυνειδητότητας (intra-species mindfulness), όπου κατά την επαφή με ένα άλλο είδος (στην περίπτωση αυτή τις μέλισσες) οφείλουμε να έχουμε συνείδηση και του εαυτού μας: των αισθήσεών μας και άρα της ενσώματης διάστασης της επαφής μας με αυτό. Δεν είναι μόνο οι μέλισσες, ούτε μόνο ο εαυτός μας που γεννά την επίγνωση του Άλλου, αλλά η σχέση μαζί του – τόσο σε υλικό, όσο και σε συμβολικό επίπεδο. Κατά την αλληλεπίδρασή μας με τις μέλισσες, τις γευόμαστε, τις αγγίζουμε, τις ακούμε, τις μυρίζουμε ή τις νιώθουμε – με έμμεσους ή άμεσους τρόπους. Κάπως έτσι συνδεόμαστε μαζί τους και μέσω τις σύνδεσης αυτής αλληλοπροσδιοριζόμαστε και νοηματοδοτούμε την ύπαρξή μας. Μαζί. Όχι ξέχωρα. Πάντα υπό καθεστώς ρευστότητας.
Κάπως έτσι, συνειδητοποιεί κανείς τις μέρες αυτές που τα δάση γύρω μας καίγονται και μαζί τους και – μεταξύ άλλων – και οι μέλισσες, ότι δε χάνουμε απλώς οικοσυστήματα, αλλά εκφάνσεις του εαυτού μας και μια πληθώρα σχέσεων ή εκδοχών σχετίζεσθαι. Αποτελούμε αλληλοσυγκροτούμενους κόσμους που νοηματοδοτούνται αμοιβαία και περιπλεκόμενοι. Η Barad (2007) για παράδειγμα αναφέρεται στην έννοια της ενδοδράσης (intra-action) σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μεταξύ ειδών. Με τον όρο αυτό εννοεί ότι η δράση γεννιέται και αλληλοδιαμορφώνεται στο “μεταξύ μας”, στους ενδιάμεσους χώρους, στις σχέσεις. Προσεγγίζοντας τις μέλισσες ή κάθε άλλο είδος, προσεγγίζουμε εκδοχές του εαυτού μας και κάπως έτσι αλλάζουμε. Εμπλουτιζόμαστε. Γινόμαστε περισσότερο διαπερατές, λιγότερο περιχαρακωμένες.
Τις σχέσεις αυτές φυσικά δεν έχει νόημα να τις ρομαντικοποιούμε. Η φύση βρίθει προκλήσεων και συγκρούσεων. Οι μέλισσες – αν τις πλησιάσει κανείς από κοντά – είναι χνουδωτές και ενίοτε κουβαλούν μικρές, πολύχρωμες μπαλίτσες γύρης, όμως αν προσπαθήσετε να τις αγγίξετε ανάλαφρα με το δάχτυλό σας, θα εκπλαγείτε δυσάρεστα. Διότι οι μέλισσες, έχουν κι αυτές τα χούγια τους. Καταρχήν το κεντρί τους. Επίσης έχουν άποψη: όποιος ή όποια έχει προσεγγίσει μελίσσι ενώ είναι θυμωμένος γνωρίζει καλά τις επιπτώσεις του θυμού αυτού.
Κι ενώ πάντα θα κουβαλάμε την ανθρώπινη φύση μας μαζί μας, η επίγνωση του τρόπου που χρωματίζει την κατανόηση και σχέσεις μας με τις μέλισσες και κάθε άλλο μη ανθρώπινο είδος είναι πολύ σημαντική.
Τί θα είχαν λοιπόν να μας διδάξουν οι μέλισσες; Η Tsing (1995) αναφέρει ότι ένα από τα προβλήματα που παρουσιάζουν οι απόπειρες διερεύνησης των μελισσών είναι ο προσανατολισμός τους σε στατικές αντιλήψεις και συγκεκριμένες αξίες. Για παράδειγμα οι μέλισσες προσεγγίζονται ως οικιακά έντομα με έμφαση σε έννοιες όπως της ιεραρχίας, των οικογενειακών δομών ή της παραγωγής – ουδέποτε όμως της ανεξαρτησίας. Έτσι, συμπεριφορές όπως η σμηνουργία αντιμετωπίζονται ως προβλήματα, ως αναποδιές προς επίλυση, όπου η εμπρόθετη δράση των μελισσών απουσιάζει. Παρομοίως, δίνεται έμφαση στη συμμόρφωση των μελισσών που χτίζουν τις κερήθρες τους εντός των ξύλινων πλαισίων, αλλά ουδέποτε στις συνδέσεις που δημιουργούν μεταξύ πλαισίων ή μεταξύ κυψέλης και πλαισίων: όλων των τρόπων δηλαδή που εφευρίσκουν προκειμένου να επεκτείνουν, μεταλλάσουν ή οικειοποιηθούν τον προδιαγεγραμμένο καμβά των ανθρωπίνων συστημάτων. Είναι ακριβώς αυτή η ατίθασση φύση των μελισσών, αλλά και η επίγνωση της ευαλωτότητάς τους, που τις ωθεί να χρησιμοποιούν το κεντρί τους ακόμα κι όταν αυτό σημαίνει θάνατο για τις ίδιες. Την ίδια στιγμή που μας κεντρίζουν, μοιράζονται κι επικοινωνούν μαζί μας αυτήν ακριβώς την ευαλωτότητα (Green and Ginn, 2014), αλλά και την εφήμερη φύση της ζωής.
Δεν είναι λοιπόν η παραγωγικότητα το βασικό αφήγημα για τις μέλισσες, αλλά η εφευρετικότητα, η τέχνη, η ανεξαρτησία και ένα σωρό άλλα χαρακτηριστικά. Αν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε στις ζωές των μελισσών, ίσως να μπορέσουμε να τα αναγνωρίσουμε και στις ζωές των ανθρώπων.Τις ανθρώπινες και τις μη ανθρώπινες ζωές, δεν τις χαρακτηρίζει τόσο η διαφορά, όσο η συνέργεια και η δημιουργία κοινών τόπων (Haraway, 2008). Σκεφτείτε λίγο τη σχέση των μελισσών με τους ανθρωπογενείς κήπους – τη διαφορά μεταξύ ενός κήπου με γκαζόν κι ενός κήπου με διαφορετικά είδη φυτών όπου οι μέλισσες ενθαρρύνονται να συνδημιουργήσουν. Τί σημαίνει αυτό για τις απορρέουσες ανθρώπινες ταυτότητες; Στην πρώτη περίπτωση η έμφαση δίνεται στην ομοιομορφία, ενώ στη δεύτερη σε μια συγκεκριμένη “φυλή” ανθρώπων όπου η κύρια ταυτότητα είναι αυτή του “επικονιαστή” (Ellis, 2021). Ένας άνθρωπος που ζει ως επικονιαστής, διδάσκεται από τις μέλισσες να αναζητεί την ποικιλότητα ως αναπόσπαστο τμήμα του εαυτού του.
Η επίγνωση της συνέργειας και των κοινών τόπων είναι πολύ σημαντικά ζητήματα για την ψυχολογία, αλλά και τις ψυχοθεραπευτικές πρακτικές γενικότερα, καθώς παράλληλα διευρύνουν το νόημα των σχέσεων και του ανήκειν. Οι ψυχοθεραπευτικές τέχνες χρειάζονται τις μέλισσες – και κάθε άλλο μη ανθρώπινο είδος – όπως και τις διαφορετικές καταστάσεις συνείδησης που φέρουν μαζί τους, όσο χρειάζονται και διαφορετικές μεθοδολογίες ή προσεγγίσεις όσων απασχολούν τους ανθρώπους και τις (ανθρώπινες και μη) κοινότητές τους.
Βιβλιογραφία:
- Barad, K. (2007) Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the Entanglement of Matter and Meaning. Duke University Press, Durham:NC.
- Descola, P. (2013). Beyond Nature & Culture. University of Chicago Press, Chicago:IL.
- Ellis, R.A. (2021). Pollinator People: an ethnography of bees, bee advocates & possibilities for multispecies commoning in Toronto and London. Διατριβή διδακτορικών σπουδών στη γεωγραφία. Πανεπιστήμιο του Δυτικού Οντάριο, Καναδάς.
- Green, K. & Ginn, F. (2014). The Smell of Selfless Love: Sharing Vulnerability with Bees in Alternative Apiculture. Environmental Humanities, 4.
- Haraway, D. (2008) When Species Meet. University of Minnesota Press. Minneapolis:MN.
- Moore, L.J. & Kosut, M. (2013). Among the colony: Ethnographic fieldwork, urban bees & intra-species mindfulness. Ethnography, 15(4), 516–539.
- Tsing, A.L. (1995). Empowering nature, or: some gleanings in bee culture. In Yanagisako, S. & Delaney, C. (eds). Naturalizing Power: Essays in Feminist Cultural Analysis. Routledge, New York:NY.
Φωτογραφία: Adam-F
